Dokładnie 74 lata temu, 16 sierpnia 1943 roku, w getcie białostockim wybuchło powstanie. Był to drugi pod względem wielkości zryw ludności żydowskiej po powstaniu w getcie warszawskim.

Białostockie getto zostało założone przez okupujących miasto nazistów latem 1941 roku. Główna brama znajdowała się przy ulicy Kupieckiej w pobliżu skrzyżowania z ulicą Lipową. Całość była otoczona 3-metrowym ogrodzeniem z drutem kolczastym. Szacuje się, że do wydzielonej przez Niemców dzielnicy przesiedlono około 40-60 tys. Żydów. Mieszkańcy getta w wieku 15-65 lat mieli obowiązek pracy w niemieckich zakładach produkcyjnych, zlokalizowanych na terenie miasta.

W sierpniu 1943 roku wśród białostockich Żydów pojawiły się informacje o tym, że hitlerowcy - w związku z uruchomieniem komór gazowych w Auswitz - planują zlikwidować getto. W nocy z 15 na 16 sierpnia dzielnica została otoczona przez niemieckich żołnierzy, SS-manów oraz ukraińskich kolaborantów. Zapadła decyzja o rozpoczęciu powstania.

Przywódcą powstańców został Mordechaj Tenenbaum. Plan przebiegu walk opracował Daniel Moszkowicz.

„Grupy bojowe wystąpią zbrojnie po raz pierwszy o godzinie 10 rano. W każdej fabryce winna znajdować się grupa samoobrony w ostrym pogotowiu. Główne jednak siły bojowców winny napaść na faszystów przy najsłabszym odcinku parkanu, otaczającego getto, na Smolnej. W tym miejscu należy przerwać pierścień wroga i oczyścić drogę do ucieczki masie pędzonej przez zbirów hitlerowskich. Z tego właśnie punktu, położonego przy Smolnej, prowadzi najkrótsza droga do lasu. Dla odciągnięcia stąd sił nieprzyjaciela należy jednocześnie zaatakować Niemców w 4 innych miejscach, a mianowicie: na Fabrycznej, Nowogródzkiej, Chmielnej i Ciepłej, tzn. wzdłuż całego terenu zbornego, na który spędzani są Żydzi z getta. Długość tego obszaru wynosi około kilkuset metrów” - czytamy o planowanym przebiegu powstania w książce Marka Bernarda „Ruch oporu w getcie białostockim. Samoobrona-zagłada-powstanie”.

Zryw trwał niecałą dobę. Działania powstańców z góry były skazane na niepowodzenie. Niemcy w starciach użyli trzech batalionów żandarmerii, czołgów oraz artylerii. Żydzi dysponowali około 25 karabinami i około setką pistoletów. 

Kiedy hitlerowcom udało się stłumić większe punkty oporu, mieszkańcy getta zostali przepędzeni do dzielnicy Białostoczek. Tam załadowano ich do pociągów, jadących do obozów zagłady w Treblince, Majdanku, Auschwitz i Terezinie. Pojedyncze walki trwały jeszcze do 20 sierpnia. Później dzielnica została zlikwidowana. W Białymstoku pozostało jedynie 1 -2 tys. Żydów, którzy zostali umieszczeni w tzw. małym getcie. Małe getto zlikwidowano jeszcze w tym samym roku na początku września. Obaj przywódcy zrywu popełnili samobójstwo. Około 150 powstańców zbiegło do Puszczy Knyszyńskiej, gdzie przyłączyli się do oddziałów partyzanckich. 

Getta w czasie okupacji niemieckiej powstawały w wielu innych miejscowościach dzisiejszego województwa podlaskiego. Jednym z nich było getto w Wasilkowie, założone w sierpniu 1941 roku. Mieściło się ono pomiędzy Rynkiem a ulicami Białostocką i Wojtachowską. Przebywało w nim około 1110 - 1250 Żydów nie tylko z samego miasta, ale także z Czarnej Wsi Kościelnej, Choroszczy i Łomży. W listopadzie 1942 roku większość osób przewieziono do obozu przejściowego w Białymstoku, a następnie do Treblinki.

Okupujący Białostocczyznę naziści chcieli też utworzyć dzielnicę żydowską w Supraślu. 

- Pamiętam m.in. jak Niemcy chcieli wyrzucić z domów wszystkich mieszkańców ulicy 11 listopada, gdyż zamierzali zrobić tu getto. Gestapowcy przyjechali do urzędu miasta i nas o tym powiadomili. Jednak później zmienili oni plany i zgromadzili wszystkich Żydów w dawnej szkole, dziś jest to „Sołtysówka”. Potem przewieźli ich do getta w Białymstoku - wspomina Antoni Markiewicz (wówczas był gońcem w urzędzie w Supraślu) w wywiadzie udzielonym w zeszłym roku dla portalu suprasl.pl.

Nienawiść do wyznawców judaizmu była od samego początku wpisana w ideologię Adolfa Hitlera, przywódcy III Rzeszy. Żydzi byli zmuszani przez hitlerowców do wyczerpującej pracy, poddawano ich nieludzkim eksperymentom medycznym, mordowano w komorach gazowych. Szacuje się, że Holokaust pochłonął w Europie około 6 milionów ofiar. W Polsce Niemcy wymordowali około 3 milionów Żydów...

(mik)